VAN DEN VOS REIJNAERDE

Uit: Gedenkboek Beekvliet

Van Paschen naar Pinksteren beteekende in ons kamp in 1943: van Lucifer naar Reinaert de Vos. Reeds lang had men het oog laten vallen op den fraaien tuin van het Seminarie, een ideale gelegenheid voor een openluchtspel. En zoo vond daar op een prachtigen Juni-avond, op het grasveld voor den grooten vijver, voor een publiek van Amersfoorters en gijzelaars, een opvoering plaats van dit dierenverhaal, onder de regie van van Helvoirt, die alle dierkarakters en het actueele van dit spel ten volle tot uiting liet komen.

Uit: TYBAERT DE KATER EN DE NOBELPRIJS!

Gijzelaars te Sint-Michielsgestel van ERWIN VERZANDVOORT

In het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), voorheen: Rijksarchief Noord-Brabant, wordt onder nummer 766 een voor reynaerdofielen merkwaardig item bewaard: ‘Collectie papieren Oud – Gijzelaars’. In Omslag 316 is de programma brochure: Reinaert de Vos. Beekvliet, Pinksteren 1943 opgenomen. In het gijzelaarskamp heeft men in de openlucht het toneelstuk Reinaert de Vos van Pol de Mont opgevoerd op 14 juni 1943.

Foto Cornelis Gerrit Karssen

De spelerslijst is bewaard gebleven. Deze lijst bevat een aardige doorsnee van de bevolking van het gijzelaarskamp:

H. Majoor, (geboren op 16-06-1910), hoofd der school, Oldenzaal; K. Zieleman, (14-05-1907), advocaat, Rotterdam; C. van Eyck, (9-09-1891), makelaar in assurantiën, Rotterdam; A. van Helvoirt, (7-09-1912), R.K. priester – leraar, Tilburg; H. Brugmans, (13-12-1906), bankdirecteur, Schagen; J. Linthorst Homan, (17-02-1903), Commissaris der Koningin bd, Groningen; F. van Wijck, (15-09-1901), advocaat, Amsterdam; N. Tinbergen, (15-04-1907), lector biologie Rijksuniversiteit, Leiden; C. Beels, (5-11-1889), directeur Incasso-bank, Hilversum; D. Huurman, (13-03-1901), advocaat, Gorinchem; H. Asser, (9-06-1894), dir. N.V. Nederlandsche Lloyd Verzekeringen, Laren, (N.H.); G. Oosterbaan, (7-01-1919), student, Amsterdam; J. Vellenga, (9-08-1907), adjunct-directeur Nationale H.A.R.K., Amsterdam; L. de Waal, (1-07-1919), kantoorbediende, Amsterdam; C. Ruyg, (4-11-1896), vertegenwoordiger, Amsterdam; G. Harberts, (29-02-1892), arts, Hengelo; W. de Greef, (31-05-1907), onderwijzer, IJsselmonde; M. Gelinck, (14-10-1910), adviseur fiscaliteit bijzonder Gerechtshof, Amsterdam; L. van den Berg, (28-10-1901), banketbakker, Amsterdam. (24 juni 1943.); F. Kranenburg, (1-04-1911), advocaat, Rotterdam.

De ‘technische crew’ bestond uit: K. v. Veen, (23-08-1898), kunstschilder, Rotterdam; H. Custers, (30-07-1909), laborant, Tilburg; L. Engels, (20-10-1914), kok, Valkenburg; L. Bonants, (24-07-1915), frater – onderwijzer, Tilburg; A. Scheyen, (31-05-1913), priester, Valkenburg – Houthem; A. Everaerd, (13-07-1911), bankemployé, Aerdenhout.

Onder de ogen van de Duitsers.

Het is zeer opmerkelijk dat in een gijzelaarskamp, onder de ogen van de Duitse bezetters, Reinaert de Vos opgevoerd kon worden. Dit is niet het enige toneelstuk dat er werd opgevoerd. Op 13 april 1943 werd Lucifer van Joost van den Vondel gespeeld. (Een van de kampbewoners, professor Asselbergs, ofwel Anton van Duinkerken was als hoogleraar belast met Vondelkunde.)

De commandant maakte geen bezwaar tegen de opvoering van dit stuk, waarin de uitdager van de goddelijke orde ten val werd gebracht, omdat het hem onder de onschuldige titel Streichholz (Lucifer red.) was aangekondigd. Het actuele karakter, de gezagsondermijnende inhoud en de venijnige satire van de Reynaert zal hem ook wel ontgaan zijn! ( Een stuk van Gogol, De Revisor werd aangekondigd als De Schoolopziener door Josephina Termaet.

Reinaert de Vos

Pol de Monts Reinaert de Vos. Volksspel. Dramatische bewerking van het oude dierenverhaal uit 1925 was vermoedelijk al aanwezig in de bibliotheek van het seminarie, anders kan men het meegebracht hebben. De gijzelaars werden daarin redelijk vrij gelaten. Alleen Engelse boeken werden verwijderd, evenals Engelse grammofoonplaten. De tekst van dit toneelstuk is niet al te gevaarlijk. De inhoud op zich is natuurlijk wel ‘brandstof ’ in een onvrije omgeving waar men onder gezag van de Duitse bezetter moest (over) leven. Enkele clausen in het stuk zullen zeker weggelaten, dan wel aangepast zijn.Een opvallende ‘aanpassing’ is in de lijst van dramatis personae te vinden. Bij Pol de Mont komen geen kippen en apen op de speellijst voor. Deze (zes) spelers zijn wellicht opgevoerd om meer personen te kunnen laten meespelen en om de toneelruimte, – het ging immers om openluchttheater –, beter te vullen. Op de bewaard gebleven tekening is een aap prominent afgebeeld. Een aap spreekt Reinaert toe, die op het punt staat als pelgrim, met tas, schoenen en staf te vertrekken. De galg, – hoe wrang in deze entourage –, is de vos ontlopen en staat doelloos links afgebeeld. Rechts is overigens een wachthuisje afgebeeld; er was altijd toezicht door de kampleiding.

Van den Vos Reijnaerde Beekvliet Pinkster 1943

Niko Tinbergen en de Nobelprijs voor Tybaert

Niko Tinbergen (Den Haag, 15 april 1907 – Oxford, 21 december 1988) vertolkte de rol van ‘Tybaert, de kater’. Hij was de zoon van Dirk Cornelis Tinbergen (1874-1951), leraar Nederlands aan een gymnasium en tekstbezorger van Van den vos Reinaerde in de serie ‘Van alle tijden.’ D.C. Tinbergen verzorgde de uitgave vanaf de vijfde druk in 1926. Zijn broer Jan Tinbergen (1903-1994) was een wereldberoemde econoom en natuurkundige. Hij is de grondlegger geweest van de econometrie. Hij had grote aandacht voor de economische problemen van de Derde Wereld.

Niko Tinbergen studeerde biologie en ethologie aan de Rijksuniversiteit Leiden. In 1940 werd hij lector. Hij werd op 9 september 1942 geïnterneerd in het gijzelaarskamp omdat hij, net als vele andere Leidse docenten, een brief had ondertekend waarin geprotesteerd werd tegen de uitsluiting van joodse medewerkers en de beknotting van de academische vrijheid. In 1947 werd hij benoemd tot hoogleraar in de experimentele zoölogie. In Sint-Michielsgestel gaf hij een cursus van elf voordrachten over experimentele dierkunde en lezingen over Groenland en het leven van de Tasiilaq-eskimo’s. In 1973 kreeg hij, samen met Karl von Frisch en Konrad Lorenz, de Nobelprijs voor Fysiologie en Geneeskunde vanwege: ‘het onderzoek naar het gedrag van sociale dieren, in het bijzonder de verklaring van de “danstaal” van bijen en hoe jonge vogels gefixeerd raken op hun moeder.’ Aldus verkreeg ‘Tybaert de kater’ de Nobelprijs!

Met dank aan Ellen Stoelinga-Zieleman over haar vader K. Zieleman (een van de medespelers in de Van den vos Reinaerde):

Wel vertelde mijn vader, dat de teksten vilein en hatelijk waren, zo beledigend mogelijk voor de Duitsers, die meekeken en er niets van begrepen. Wat onder de toeschouwers en acteurs veel plezier te weeg bracht Er werd veel aan toneel en cabaret gedaan, disputen enz.

Via de onderstaande tekst naar de tekening van Miel Prager: